Από οικολογικής πλευράς, η απερήμωση καθορίζεται ως η σύμπραξη δύο φαινομένων: της εμφάνισης παρατεταμένων ξηρασιών και της εκτεταμένης πίεσης από τον άνθρωπο και τα ζώα του σε ασταθή και εύθραυστα οικοσυστήματα ή μικρή ακύρωση (Le HOUEROU, 1979/1987).
Υπό την ευρεία έννοια, η απερήμωση μπορεί να σημαίνει περιβαλλοντική κρίση η οποία δημιουργεί συνθήκες ή τοπία που μοιάζουν πολύ με εκείνα μιας ερήμου (Εγκυκλοπαίδεια Περιβαλλοντικών Επιστημών, 1999).
Με τον όρο απερήμωση, καθορίζουμε τις οικολογικές συνέπειες μιας αποξήρανσης του κλίματος (Ramade, 2002).
Κατά την έννοια της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών, η απερήμωση είναι η υποβάθμιση της γης σε άγονες και άγονες ύφυγρες περιοχές. Προκύπτει όταν τα εδάφη είναι εύθραυστα, το φυτικό στρώμα βλάστησης μειώνεται και υπάρχει σχετικά σκληρό κλίμα ( 07-06-94 ).
Υπάρχουν περισσότεροι από 130 ορισμοί του όρου απερήμωση στη βιβλιογραφία, σύμφωνα με τον Mainguet (1998).
Ο όρος απερήμωση έχει αρκετούς ορισμούς οι οποίοι αποτέλεσαν συχνά το αντικείμενο πνευματικών διαφωνιών. Πέρα από τους πολιτικούς συμβιβασμούς, προτάθηκε ένας συναινετικός ορισμός της διαδικασίας από τη Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης: «Απερήμωση είναι η υποβάθμιση της γης σε άγονες και άγονες ύφυγρες περιοχές λόγω διαφόρων παραγόντων: συμπεριλαμβανομένων κλιματικών μεταβολών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων». Επομένως, η απερήμωση αφορά τη διαδικασία υποβάθμισης της γης που συνδέεται με φυσικούς παράγοντες οι οποίοι επιδεινώνονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες.
Πράγματι, όταν η υποβάθμιση των εδαφών σε άγονες περιοχές επιταχύνεται συνεχώς μειώνοντας τα αποθέματα των παραγωγικών εδαφών, τότε δημιουργείται ένα περιβάλλον παρόμοιο με εκείνο των ερήμων: τότε μιλούμε για απερήμωση. Η απερήμωση δεν σταματά με την καταστροφή της βάσης των παραγωγικών πόρων, αλλά προκαλεί επίσης την απώλεια γενετικών πόρων, αυξάνει την ατμοσφαιρική σκόνη, διαταράσσει τη διαδικασία της φυσικής ανακύκλωσης των υδάτων και διαταράσσει επίσης την οικονομία μιας χώρας εξαναγκάζοντας σε μετακινήσεις των πληθυσμών. Είναι συνώνυμη με την απώλεια της βιολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας των αρόσιμων γαιών, βοσκοτόπων και δασικών γαιών.
Ενόψει των διαφόρων διερευνημένων ορολογιών, το κλίμα συγκαταλέχθηκε ως ένας καθοριστικός παράγοντας.
Τι είναι αυτό που καθορίζεται από το κλίμα;
Η διαδικασία της απερήμωσης παρουσιάζεται γενικά στα βιοκλιματικά στρώματα που χαρακτηρίζονται από βροχόμετρο από 100 με 400 χιλιοστά / χρόνο.
Εξάλλου, η ανωμαλία και το επίπεδο των βροχοπτώσεων, οι υψηλές θερμοκρασίες, οι ξηροί άνεμοι γεμάτοι με σωματίδια σκόνης και η ένταση της ΕΤΡ (πιθανή ολική εξάτμιση) είναι τόσοι πολλοί παράγοντες που επιδεινώνονται ειδικά με την εγκατάσταση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
Η εικόνα 3 παρουσιάζει τη συνδυασμένη δράση των φυσικών και ανθρωπολογικών παραγόντων που συμμετέχουν στη διαδικασία της απερήμωσης.
Το κλίμα έχει διαφορετικές, άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στο περιβάλλον:
Στους υδάτινους πόρους (αδυναμία της βροχόπτωσης ή ανωμαλία),
-Συχνότητα και συνέχεια της άγονης περιόδου,
-Ξηρότητα των υδατορευμάτων και των ρυακιών.
Στο είδος της βλάστησης, την κατανομή της και την πυκνότητα της.
Στα εδάφη, μειώνοντας το ποσό της οργανικής τους ύλης και την ικανότητα τους για κατακράτηση νερού, με αύξηση του κινδύνου Αλάτωσης.
Με άλλα λόγια, δρώντας σε αυτές τις βασικές παραμέτρους, το κλίμα διαμορφώνει τα οικοσυστήματα.
Η ανθρωπολογική δράση είναι επίσης σημαντική. Εντάσσεται ακριβώς πίσω από το βήμα της κλιματικής δράσης ενισχύοντας τη διαδικασία.
Πως διεξάγεται η διαδικασία της απερήμωσης;
Η απερήμωση διακρίνεται από τους κινδύνους με έντονες επιδράσεις (καταστροφικές πλημμύρες, σεισμοί, δασικές πυρκαγιές) με τους εμπλεκόμενους μηχανισμούς, από τον τρόπο εκδήλωσης και από την χωροχρονική εξέλιξη.
Δύο είναι οι παράγοντες που παρουσιάζονται ως βασικοί για την εμφάνιση της απερήμωσης:
• Συνθήκες έμφυτης φυσικής αδυναμίας (φυσικής και βιολογικής),
• Έντονη ανθρώπινη πίεση που ξεπερνά το οριακό σημείο.
Καθώς η βλάστηση μειώνεται, τα εδάφη υπόκεινται ολοένα και περισσότερο σε κινδύνους υποβάθμισης (διάβρωση, αλάτωση) αφήνοντας εκτεθειμένο τον βράχο πηγής.
Όταν η βλάστηση εξαφανιστεί, η απερήμωση επιταχύνει αφήνοντας φρέσκα εδάφη όπου η ένυδρη και αιολική διάβρωση προκαλεί σοβαρές ζημιές.
Αν αυτό το φαινόμενο συνέβαινε ελαφρώς ή αργά ακόμα και στη γεωλογική κλίμακα, σήμερα, η σύζευξη αρκετών παραγόντων (φυσικών και ανθρωπολογικών) φαίνεται να δίνει μεγαλύτερη επιτάχυνση και ταχύτερη επέκταση.
Παραδείγματα:
Στο Σουδάν, η δασική υποβάθμιση φτάνει από τα 90 στα 100χλμ μεταξύ του 1956 και του 1975.
Στο Τσαντ, η ρύθμιση της βλάστησης υποβαθμίστηκε κατά 32% μεταξύ του 1954 και 1974.
Στην Τυνησία, σε ένα δείγμα 20 000 εκταρίων, 7500 εκτάρια έχουν μείνει χωρίς πληθυσμό ή 347% μεταξύ του 1965 και 1974 (The HOUEROU, 1979).
Στην Αλγερία, σε ένα δείγμα 13 000 εκταρίων, 500 000 εκτάρια στέππης έχουν μείνει χωρίς καθόλου πληθυσμό ή 41% (KARA 2000) με πιο έντονες συνέπειες στο επίπεδο της στέππης Δυτικά όπου παρατηρούμε επίσης μια σημαντική παλινδρόμηση (white Artemisia και Alfa) τα τελευταία χρόνια (SALAMANI και HIRCHE, 2007; AYDOND, για το 2009)
Στην Ισπανία, 31% των εδαφών θα βρίσκονταν υπό την απειλή της απερήμωσης. Η υποβάθμιση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών βρίσκεται στον πυρήνα των προβλημάτων της απερήμωσης:
– καταστροφή των βάσεων για παραγωγή, κοινωνικά συστήματα υπό απειλή, εξαθλίωση των πληθυσμών…
Η κλίμακα της ξηρασίας και της απερήμωσης διαφέρει ανάλογα με τις ζώνες των επιπτώσεων στον κόσμο: το φαινόμενο επηρεάζει περισσότερες από μια χώρες και περισσότερες από μια ηπείρους και τείνει να αυξάνεται τις τελευταίες δεκαετίες. Τα λιβάδια του τρίτου μέρους των εδαφών αυτών βρίσκονται υπό απειλή.
Επομένως, οι ευάλωτες ζώνες που αντιπροσωπεύονται στην εικόνα 4 τοποθετούνται σε άγονες ζώνες και ημιάγονες, συγκεκριμένα στα προάστια των κλιματικών ερήμων.
Η διαδικασία φαίνεται να φτάνει σε ηπείρους για τις οποίες θεωρούσαμε πριν ότι ήταν υπό κάλυψη, όπως η Ευρώπη και συγκεκριμένα οι νότιες ακτές: η υφιστάμενη όμως κατάσταση στα Νότια της Ισπανίας είμαι ανησυχητική (Εικόνα 6).
Η κλίμακα της απερήμωσης στο παγκόσμιο επίπεδο είναι:
Στα λιβάδια το τρίτο μέρος (1/3) των διακρινόμενων γαιών είναι υπό απειλή
1 δισεκατομμύριο άνθρωποι εκτίθενται
Μια μείωση των αγροτικών γαιών των: 2/3 της Αφρικής, 1/3 της Ασίας και 1/5 της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής (Νησιά της Καραϊβικής) [Πηγή: ΟΗΕ, FAO (Οργανισμός Επισιτισμού ΗΕ) και ΟΥΝΕΣΚΟ]
24 δισεκατομμύρια τόνοι γόνιμων εδαφών εξαφανίζονται κάθε μέρα.